Karibuni, Baraza la Waganga Uingereza
lilipitisha sera ya kutomruhusu daktari wa kigeni kufanya kazi bila kufuzu
mtihani wa Kiingereza fasaha. Ina maana ili kutibu wagonjwa lazima uimanye
lugha ya wenyeji vizuri. Wenyeji wanathamini sana lugha yao mama- bila
kuichanganya nganya na kuibandika
bandika viraka.
Mwandishi maarufu wa Kiswahili fasaha, Adam Shafi akiwa Uingereza mwaka 2007.
Picha na F. Macha
Msemaji wa Baraza hilo alipohojiwa
na runinga ya “Sky” alijitoa mwenyewe kama mfano:
“Nilisoma Kifaransa nikiwa
sekondari. Ninaweza kuongea Kifaransa cha kuombea maji. Ila nilipofanya kazi
kwao kama mganga nlikua na matatizo
maana sikuyajua maneno au misemo ya taaluma ya uganga ipasavyo. Ikabidi niende
kozi. Ni hatari sana kutibu watu kama unaboronga lugha.”
Akiwa na maana kujua lugha
juu juu au sawasawa ni mambo mawili tofauti. Wenzetu waliondelea wanathamini
sana kufahamu lugha sawasawa badala ya kubabaisha.
Nimetathmini sera hiyo ya
Waingereza ili kuongelea suala la Ki-Swanglish ambacho kinaendelea kuzaa chawa Tanzania.
Miezi michache iliyopita nilikua kwenye kikao na kundi la Wabongo wenzangu hapa
Ulaya, mzalendo mmoja akauliza: “ Bwana Macha hapendi sana kuchanganya
changanya maneno ya Kiingereza na Kiswahili.”
Kitabu kipya cha Adam Shafi- kinachoendeleza Kiswahili Fasaha. Picha toka Blog la KiSwahili Afrika Mashariki
Yakaanza malumbano makali
ambayo ningependa kuyarudia kwa niaba yako msomaji. Nilianza kwa kusisitiza
misingi ya Kiswahili- kwamba ni lugha iliyokua kutokana na kuiba na kumeza
maneno na misemo ya lugha mbalimbali. Ingawa tumbo na mzizi wa Kiswahili ni
Kibantu- imenyofoa msamiati toka Kiarabu, Kihindi, Kiingereza, Kireno, Kiajemi
nk.
Ndani ya mseto huu, Kiarabu kinaongoza kwa
takriban asilimia 30. Zingatia maneno
yanayoishia na “a”, “i” na “u” yametokana
na Kiarabu : “Basi,” “ Yaani,” “Salamu”, “Mustakabal”, “Maktaba”, “Mhariri”,
“Rais”, nk. Au maneno ya dini za Kikristo na Kiislamu yaliyochangia misemo kama
“Amina”, “Mtume!”,”Toba!”, “Yarabi!
Yarabi”, “Wallahi Laadhim”, “Inshallah”, “Ubarikiwe!”, nk. Yapo
pia maneno yaliyobatilishwa; mathalan “Tajiri”, Kiarabu ni Mfanya Biashara,
“Rijali” ( “Rajul” ni mwanaume), “Khata”
Kiswahili ni kukanusha , Kiarabu ni “Kosa”, ”Dhana” Kiarabu ni “Kufikiria”,
“Timamu”- kutimia, Kiarabu ni “Vizuri” nk.
Usomaji vitabu vya Kiswahili na Kiingereza ni muhimu kuboresha lugha. Picha na O. Macha, Arusha, 2011.
Kihindi na Kiingereza hivyo
hivyo. Mfano mzuri ni vyakula na mavazi. Maneno na vyakula tuliyozoea kama
“Chapati” , “Biriani”, “Binzari”, “Pilau” yamefanywa yetu toka kwa Wahindi. Si
ajabu unapomuuliza mwananchi yeyote kwamba chakula cha Kitanzania nini hatakosa
kutaja misosi hiyo- maana imeshamezwa na joka ambalo ndilo lugha yetu mahsusi. Kiingereza nacho kimechotwa sana tunavyojua
mathalan, kimavazi: “Gauni”, “Sketi”, “Sweta”, “Suti”, “Koti”, “Shati”, “Soksi”, nk. Au vyombo vya starehe ;
“Tarumbeta”, “Wiski”, “Redio,”nk
Sasa mseto huonekana dhahiri
hivi: “Jamaa alivaa shati nadhifu rangi
nyeupe akakaa mezani tayari kula”, Hapo chambua: Uhindini (“Rang”),
Uingereza (“Shirt”), Uarabuni (“Nadhiif”), Ureno (“Mesa”) nk, yamechanganywa
kuunda Kiswahili ambacho historia yake ni kutafuna na kumeza maneno ya lugha
nyingine.
Ila lijapo suala la Kiswanglish
tunakabiliana na lugha inayopachika sentensi nzima za Kiingereza katika
Kiswahili. Ilikua zaidi pale Mswahili (hasa aliyesoma) alipodai hapati neno
linaloelezea anachokitaka. Huu ni uvivu tu kwani lugha ya Kiswahili inajitosheleza
kimsamiati na haihitaji kukopa, kuiba.
Tabia ilianzia pale kukua kwa mitandao na mawasiliano ya mtandao
wa Kiingereza kulipotudanganya kuwa iko haja ya kujifaragua kwa kujifanya eti
wajuaji kwa vile tumeweka neno moja au mawili ya Kimombo. Kwanini sisi tu ndiyo
tunaotaka kujionyesha kwa kubandika maneno ya Kiingereza katika lugha ya
Kiswahili inayothaminiwa sana ulimwenguni? Tunasahau kwamba Kiswahili ni kati
ya lugha muhimu zinazokua upesi ulimwenguni kwa miaka kumi sasa? Siri ya
ulimbukeni wetu nini? Tunajidunisha kiasi gani hadi tudhani kuvaa shati la
mwenzako ni maendeleo?
Sasa tutazame kauli ya pili.
Sio sisi tu tunaochanganya lugha. Yapo mataifa
ya Kiafrika yenye tabia ya kupamba lugha zao na za Kizungu- Kenya, Jamhuri ya
Kidemokrasi ya Kongo na Afrika Kusini.
Wakenya ndiyo walioanza mchezo
huu wakaunda “Shenge” iliyostawi sana jiji la Nairobi, miaka ishirini iliyopita.
Shenge ni mseto wa “Swahili na English”- kama lilivyo neno Swanglish. Miseto ya
aina hii ipo pia kwa Waspanyola wa Marekani wanaoongea “Spanglish.”
Hapa kuna muhimu la
kukumbusha.
Kidesturi majirani zetu hawa
wanaongea Kiingereza fasaha kabisa. Hata Mkenya ambaye hakumaliza sekondari
hana matatizo ya lugha hiyo sababu wao wamekua karibu na Wazungu na shule zao
zimeendeshwa Kizungu toka enzi za mkoloni. Ukisikiliza hotuba au mahojiano
wakati wa uchaguzi Kenya mwezi jana,
ukisoma blogu, maandishi na fasihi, utaona Wakenya wanakimanya Kimombo vyema.
Na ndiyo moja ya sababu wanazitwaa kazi za ajira hapa Bongo. Tatizo la wengi – ukiondoa wananchi wa Mombasa
na pwani- huja pale wanapoongea Kiswahili. Huanza kuazima azima maneno ya
Kiingereza-kwa mintaarafu ya kujazia msamiati. Kwa hiyo tatizo lao ni msamiati-kuliko
lugha – na tatizo hili ndilo lililozusha lugha ya “Shenge” kufidia.
Hapo hapo licha ya kutukuza Kishenge, kitaaluma,
Wakenya wamekua mstari wa mbele kujenga lugha ya Kiswahili. Kila unaposoma majarida
mbalimbali ya Kiswahili utawakuta maprofesa na waalimu wa Kiswahili, Kenya
wakipeperusha mambo muhimu. Mmoja wa wataalamu hawa ni Sheikh Ahmed Nabany, bingwa wa kuunda maneno.
Moja alilounda miaka ya Tisini ni “runinga” –mseto
wa “rununu” (sauti kutoka mbali) na “maninga”(macho yaonayo mbali).
Bango au tangazo la kutetea wanyama pori- lililoandikwa kwa Kiswahili fasaha miezi michache iliyopita. Picha na Kidon Ngoille...
Mwingine ni Profesa Ken Walibora mwanafasihi
makini anayepigania sana uandishi na fasihi ya Kiswahili (alihariri mkusanyiko
wa hadithi fupi za waandishi Waafrika wa Kiswahili na Kiingereza uliotafsiriwa
Kiswahili- “Damu Nyeusi” akishirikiana na Mtanzania Profesa Said A. Mohammed, 2007) na karibuni
kafanya uhakiki wa kitabu kipya cha Adam Shafi –“Mbali na
Nyumbani” kilichochapwa Nairobi na “Sasa Sema” (Longhorn Publishers).
Kwa miaka mingi sana Kenya
wamechapa vitabu vya Kiswahili. Waandishi wakubwa wakubwa wa Kitanzania- Adam
Shafi, Mohamed S. Mohamed na Said A. Mohammed wote wamechapa na wanaendelea kuchapisha
vitabu Kenya.
Kenya wamezalisha nyimbo za
Kiswahili- “Malaika”, “Jambo Jambo” (Hakuna Matata), “Sina Makosa”(Simba wa
Nyika bendi ya Watanzania wakazi Kenya), “Mambo Bado” (Makassy)nk zilizowika
duniani na kutuletea sifa Waswahili. Hapo hapo waandishi wakubwa wa Kiingereza
bara Afrika wanatoka Kenya- Ngugi wa
Thiong’o, Meja Mwangi, David Mailu na Binyavanga Wainaina- waandishi wenye sifa
za kimataifa. Hivyo tunaposema wanachanganya lugha si tu wanatambua umuhimu wa
lugha zote mbili, wanazijua fika.
Tumalizie mada juma lijalo.
Ilichapishwa Mwananchi Jumapili...24 Machi, 2013.
No comments:
Post a Comment